《致维吾尔族同胞的公开信》在新疆文艺界引...
Ma?rifatchilik - madaniyat va ma?naviyat sohasidagi oqim. Uning negizini fan, bilim imkoniyatlariga katta ishonch tashkil qiladi. Ma?ri-fatchilar bilimlar yordamida ijtimoiy hayotdagi nomutanosibliklar va kamchiliklarni bartaraf qilish mumkinligiga ishonganlar. Shu nuqtai nazardan M.ni mafkuraviy, ijtimoiy-falsafiy oqim deyish mumkin. Ilm-fanni egallash va targ?ib qilish qad. zamonlarda boshlangan bo?lsada, M. oqim sifatida G?arbda 17-asr oxiri — 18-asr boshlarida, Sharqda esa 19-asrning oxiri — 20-asr boshlarida maydonga keldi.
Yunonistonda Demokrit, Sokrat, Platon, Aristotel singari faylasuflar, Qad. Xitoyda Konfutsiy, O?rta Osiyoda Kaykovus, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Xorazmiy, Mirzo Ulug?bek, Alisher Navoiy kabi allomalar fanning ulkan ahamiyatini e?tirof etib, keng targ?ib qilganlar. Ularning g?oyalari tom ma?nodagi M. g?oyalari edi. M. G?arbda ham, Sharqsa ham bir necha umumiy xususiyatga ega bo?lib, diniy aqidapara-stlikka qarshi qaratilgan va turlicha davom etgan. G?arb ma?rifatchiligining Volter, Monteskye, Kondilyak, La-metri, Golbax, Didro, Gelvetsii, Mabli, Morelli, Kondorse va boshqa vakillari diniy aqidaparastlikni tanqid qilish bilan cheklanmay, umuman dinga qarshi kurash olib bordilar. G?arb ma?rifatchiligi dahriylik xususiyatini kasb etdi, bu uning asosiy belgilaridan biriga aylandi.
Sharq ma?rifatchiligi umuman dinga qarshi emas, balki diniy aqidaparastlikka qarshi bo?ldi. Sharqdagi M.ning yirik namoyandalari Ismoil-bek Gasprinskiy, Zakiy Validiy, Mahmudxo?ja Behbudiy, Fitrat, Munav-varqori, Abdulla Avloniy kabilar diniy aqidaparastlikka qarshi keskin kurash olib bordilar, lekin bu kurash dahriylik mavqeidan emas, mo??tadil dindorlik mavqeidan olib borildi. Ularning kupi dindor, ba?zilari esa (M. Behbudiy) diniy ulamo bo?lgan. G?arb ma?rifatchiligi zamindorlar va monarxiyaga qarshi kurash bayrog?i ostida o?tdi. 1789-yil Buyuk fransuz inqilobish keltirib chiqargan sabablar orasida M. muhim o?rin tutadi. Sharq, xususan, O?rta Osiyo ma?rifatchilari keskin siyosiy talablarni olg?a surishmadi. Ular jamiyatni savodli qilish orqali adolatli va farovon turmushga erishmoqchi bo?ldilar. G?arbda ma?rifatchilar ko?proq tabiiy fanlarga murojaat qilishdi. Chunki yuqorida nomlari zikr etilgan g?arblik ma?rifatchilarning deyarli barchasi ayni paytda tabiatshunos olim bo?lib, ularning ko?pchiligi tabiatshunoslik rivojiga o?z hissasini qo?shgan. Sharkda faqat tabiiy fanlarga emas, umuman ilm-fanga, sog?lom fikrga, mantiqqa murojaat qilishdi. Ular xalqni ro?shnolikka chiqarishning asosiy yo?li — uni savodli qilish, ortiqcha sarfharajatlar talab qiladigan marosimlarga qarshi kurashda deb bilishdi. Shu bilan birga, ular diniy aqidaparastlikka qarshi kurashda faqat dunyoviy fanlardan emas, Qur?on oyatlari va payg?ambar hadislaridan ham foydalanishdi, zero ularning ko?pchiligi mu-ayyan diniy bilimlarni ham egallagan edi.
G?arb ma?rifatchilari cherkov tomonidan ta?qib va tazyiq ostiga olindi. Lekin 17-asr oxiri — 18-asr boshlarida Yevropada demokratik muassasalar tarkib topa boshlagani, so?z erkinligi va vijdon erkinligi tamoyillari amal qila boshlagani uchun cherkov ularga sezilarli zarba bera olmadi. O?rta Osiyoda esa 19-asr so?nggi choragida rivojlana boshlagan M. harakati vakillari ko?plab qurbon berdilar. 20-asr boshida jadidlar harakati (qarang Jadidchilik) ikkiga bo?linib, aqidaparastlar kuchayib keta boshlagach, ma?rifatchilar ko?p talofat kura boshladilar. Ularning ko?p qismi ta?qib va sazoyi qilindi. 1918—19 yillarda aqidaparast ulamolarning fatvosi bilan minglab ma?rifatchilar va ularga xayrixoh kishilar jismonan yo?qotildi. Sho?rolar davri tarix va falsafa fanida ma?rifatchilarga idealizm vakillari, deb baho berilgan. Chunki ma?rifatchilar jamiyatni rivojlantirishga inqilobiy to?ntarishlar bilan emas, yaxshilikni, adolatni, bilimlarni targ?ib qilish yo?li bilan erishmoqchi bo?lgan edilar. Sho?rolar davlati siyosiy amaliyotida esa ularga xalq dushmanlari yorlig?i yopishtirildi, ular jazolandi yoki qatl etidsi.
O?zbekistonda mustaqillik qo?lga kiritilgach, ma?rifatchilarga istiqlolning ma?naviynazariy asoschilari deb baho berish ustuvorlik qila boshladi. Aslida rus mustamlakachiligi davrida ma?rifatchilar orasida Rossiya bilan birga rivojlanishni targ?ib qiluvchilar oz emasdi. Qanday bo?lmasin, ma?rifatchilar xalqimizning madaniy, ma?naviy rivojlanish tarixida katta o?rin tutadi.
Ad:. Oyina (1914-1915-yil), T., 2001; Sharafuddinov O., Istikdol fidokorlari: Mustafo Cho?qay, Cho?lpon, Otajon Hoshim, T., 1993; Karimov N., Milliy ozodlik kurashchilari va adabiyot, T., 1997; Jadidlik va milliy istiqlol tantanasi (Ilmiy maqolalar to?plami), T., 2002.
Abdullajon Begmatov.[1]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]![]() | Ushbu maqolada O?zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) ma?lumotlaridan foydalanilgan. |
![]() | Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. Bu andozani aniqrog?iga almashtirish kerak. |
Bu maqola birorta turkumga qo?shilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qo?shib yordam qiling. (avgust 2024) |